Αυτές τις μέρες παρατήρησα πολλούς επιχειρηματίες και καταστηματάρχες να συζητούν για το αν θα πρέπει να κλείσουν τα μαγαζιά τους, στις 28/2/2025, ως ένδειξη φόρου τιμής στα θύματα του δυστυχήματος των Τεμπών,  από τις 11:00 έως τις 14:00, όπως είχε αρχικά ανακοινωθεί, ή αν θα παραμείνουν κλειστά όλη την ημέρα, ακολουθώντας το παράδειγμα όλο και περισσότερων συναδέλφων τους. Κάποιοι έδειχναν αποφασισμένοι, άλλοι ένιωθαν πίεση να συμμορφωθούν, ενώ υπήρχαν και εκείνοι που αναρωτιόντουσαν γιατί συμβαίνει αυτό και πώς διαμορφώνεται μια τέτοια μαζική τάση.

Με αφορμή αυτές τις συζητήσεις, σκέφτηκα να εξετάσω το φαινόμενο από μια “επιστημονική” σκοπιά.

• • Τι είναι αυτό που οδηγεί τη μάζα να λειτουργεί με συγκεκριμένους τρόπους;
  • Γιατί κάποιοι συμμορφώνονται ακόμα κι αν δεν το επιθυμούν;
  • Και πώς μπορούν ορισμένοι να εκμεταλλευτούν αυτή τη δυναμική για προσωπικά ή πολιτικά συμφέροντα; 

Στο άρθρο αυτό, θα προσπαθήσω να αναλύσω το φαινόμενο μέσα από τις θεωρίες της μαζικής ψυχολογίας και της κοινωνικής συμμόρφωσης, φωτίζοντας τους μηχανισμούς που διαμορφώνουν τις συλλογικές αποφάσεις.

Η μαζική συμπεριφορά είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα φαινόμενα στην κοινωνική ψυχολογία και στη θεωρία της συλλογικής δράσης. Όταν ένα σημαντικό κοινωνικό γεγονός – όπως η επέτειος του δυστυχήματος στα Τέμπη – προκαλεί ευρεία αντίδραση, παρατηρούνται μηχανισμοί που ενισχύουν τη συλλογική συμμετοχή, ακόμη και αν κάποιοι άνθρωποι ή επιχειρήσεις δεν έχουν εξαρχής πρόθεση να λάβουν μέρος.

1. Η Θεωρία της Μαζικής Ψυχολογίας και της Κοινωνικής Συμμόρφωσης

Η μαζική συμπεριφορά έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών επιστημόνων, μεταξύ των οποίων ο Gustave Le Bon, ο Sigmund Freud και νεότεροι κοινωνικοί ψυχολόγοι. Μια βασική έννοια που εξηγεί γιατί οι άνθρωποι συμμετέχουν σε συλλογικές δράσεις είναι η κοινωνική συμμόρφωση, η οποία μπορεί να πάρει τρεις βασικές μορφές:

• • Συμμόρφωση λόγω πληροφορίας (informational conformity) – Όταν οι άνθρωποι δεν είναι σίγουροι για το τι πρέπει να κάνουν, βασίζονται στη συμπεριφορά των άλλων ως οδηγό. Στην περίπτωση των διαδηλώσεων για τα Τέμπη, αν μια επιχείρηση βλέπει ότι πολλές άλλες κλείνουν, μπορεί να θεωρήσει ότι αυτή είναι η «σωστή» κίνηση.
  • Κανονιστική συμμόρφωση (normative conformity) – Οι άνθρωποι προσαρμόζονται στις κοινωνικές νόρμες για να γίνουν αποδεκτοί ή για να αποφύγουν αρνητικές αντιδράσεις. Ένας επιχειρηματίας μπορεί να κλείσει την επιχείρησή του όχι επειδή το θέλει, αλλά για να μην δεχτεί αρνητικά σχόλια ή μποϊκοτάζ από τους πελάτες του.
  • Ανατροφοδότηση της μάζας (herd mentality) – Οι άνθρωποι έχουν την τάση να ακολουθούν τη μάζα, ιδιαίτερα σε καταστάσεις αβεβαιότητας ή συναισθηματικής φόρτισης. Όσο περισσότερες επιχειρήσεις κλείνουν, τόσο μεγαλώνει η πίεση στις υπόλοιπες να ακολουθήσουν, ακόμα και αν δεν το επιθυμούν.

2. Ο Ρόλος του Συναισθήματος στη Μαζική Συμπεριφορά

Ένα βασικό στοιχείο που οδηγεί σε μαζικές κινητοποιήσεις είναι το συναίσθημα. Η αγανάκτηση και η οργή για το δυστύχημα στα Τέμπη δημιουργούν μια ισχυρή συλλογική ταυτότητα, όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ότι συμμετέχουν σε έναν κοινό αγώνα. Αυτό οδηγεί στη δημιουργία μιας «ψυχολογίας του πλήθους» (Le Bon, 1895), όπου τα άτομα χάνουν την ατομική τους κρίση και λειτουργούν περισσότερο με βάση το συναίσθημα.

Ο Daniel Kahneman (2011) στο βιβλίο του Thinking, Fast and Slow περιγράφει πώς οι άνθρωποι παίρνουν αποφάσεις με βάση το «Γρήγορο» και το «Αργό» σύστημα σκέψης. Σε στιγμές έντονου συναισθηματικού φορτίου, όπως αυτές που δημιουργούνται γύρω από το δυστύχημα των Τεμπών, κυριαρχεί το «Γρήγορο» σύστημα, που είναι πιο παρορμητικό και λιγότερο αναλυτικό. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί πολλές επιχειρήσεις επιλέγουν να κλείσουν χωρίς να κάνουν μια ψυχρή ανάλυση των συνεπειών.

3. Ο Ρόλος της Κοινωνικής Πίεσης και του Κοινωνικού Ελέγχου

Ένας ακόμη παράγοντας που εξηγεί τη μαζική συμμόρφωση είναι η κοινωνική πίεση. Σε κοινωνίες με έντονο αίσθημα συλλογικής ταυτότητας, η απόκλιση από τις κυρίαρχες νόρμες συχνά τιμωρείται. Οι επιχειρήσεις που αποφασίζουν να παραμείνουν ανοιχτές μπορεί να γίνουν στόχος αρνητικών σχολίων ή μποϊκοτάζ από πελάτες που θεωρούν ότι δεν σέβονται την ημέρα της διαμαρτυρίας.

Αυτό συνδέεται με τη θεωρία του κοινωνικού ελέγχου, όπως αναπτύχθηκε από τον Emile Durkheim. Ο Durkheim υποστήριξε ότι οι κοινωνίες επιβάλλουν κανόνες μέσω θετικών και αρνητικών μηχανισμών επιβράβευσης και τιμωρίας. Στην περίπτωση αυτή, οι επιχειρήσεις που κλείνουν επιβραβεύονται με κοινωνική αποδοχή, ενώ όσες παραμένουν ανοιχτές αντιμετωπίζουν κοινωνική αποδοκιμασία.

4. Η Εκμετάλλευση της Μαζικής Ψυχολογίας για Ίδια Συμφέροντα

Ένα κρίσιμο ζήτημα που ανακύπτει είναι το πώς ορισμένοι παράγοντες εκμεταλλεύονται τη μαζική ψυχολογία για να προωθήσουν δικά τους συμφέροντα. Αυτό μπορεί να γίνει σε διάφορες μορφές:

1. • Πολιτική Εκμετάλλευση – Πολιτικά κόμματα ή ομάδες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις διαδηλώσεις για να αυξήσουν τη δική τους επιρροή. Μπορεί να προωθήσουν συγκεκριμένες ατζέντες ή να δημιουργήσουν ένα αφήγημα όπου παρουσιάζονται ως οι μόνοι «πραγματικοί» εκφραστές της λαϊκής οργής.
   • Οικονομική Εκμετάλλευση – Επιχειρήσεις ή οργανισμοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν την κατάσταση για να βελτιώσουν τη δημόσια εικόνα τους. Μια επιχείρηση που ανακοινώνει δημόσια ότι κλείνει «ως ένδειξη σεβασμού» μπορεί να το κάνει όχι τόσο από ηθικό καθήκον, αλλά για να ενισχύσει την εικόνα της απέναντι στους καταναλωτές.
   • Μηχανισμοί Ελέγχου της Κοινής Γνώμης – Μέσα ενημέρωσης ή ομάδες συμφερόντων μπορούν να ενισχύσουν τη μαζική ψυχολογία, είτε προβάλλοντας συγκεκριμένες πληροφορίες είτε δημιουργώντας ένα κλίμα όπου η αντίθετη άποψη στιγματίζεται.

5. Συμπεράσματα και Κοινωνικές Προεκτάσεις

Η περίπτωση των διαδηλώσεων για το δυστύχημα των Τεμπών είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της δύναμης της μαζικής ψυχολογίας και της κοινωνικής συμμόρφωσης. Οι άνθρωποι τείνουν να ακολουθούν τη μάζα, είτε επειδή πιστεύουν ότι αυτό είναι το σωστό (πληροφοριακή συμμόρφωση), είτε επειδή φοβούνται τις κοινωνικές επιπτώσεις (κανονιστική συμμόρφωση).

Ωστόσο, αυτή η δυναμική μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για σκοπούς που δεν σχετίζονται αποκλειστικά με την αυθεντική διαμαρτυρία. Πολιτικοί, επιχειρηματίες και ομάδες συμφερόντων μπορούν να εκμεταλλευτούν την κατάσταση για να κερδίσουν επιρροή ή να προωθήσουν ατζέντες που δεν έχουν απαραίτητα σχέση με το αρχικό γεγονός.

Τελικά, η κατανόηση αυτών των μηχανισμών είναι κρίσιμη για τη διαμόρφωση μιας πιο συνειδητής κοινωνίας, όπου οι άνθρωποι μπορούν να λαμβάνουν αποφάσεις βασισμένες στη δική τους κρίση, αντί να παρασύρονται άκριτα από το πλήθος.

Γιώργος Δεληκώστας, Mentor/L&B Coach